εξαρχάτο

Βυζαντινή διοικητική περιφέρεια με επικεφαλής τον έξαρχο, ο οποίος συγκέντρωνε τη στρατιωτική και την πολιτική εξουσία. Τα βυζαντινά ε. ήταν δύο: της Αφρικής, με πρωτεύουσα την Καρχηδόνα ή Καρθαγένη, και της Ιταλίας, με πρωτεύουσα τη Ραβένα. Οι περιοχές αυτές, τις οποίες είχε καταλάβει ο Ιουστινιανός, ύστερα από τον Βανδαλικό πόλεμο (Αφρική) και τον πόλεμο εναντίον των Οστρογότθων της Ιταλίας, κινδύνευαν διαρκώς από εξωτερικές επιθέσεις· έτσι, ο Ιουστινιανός αναγκάστηκε από πολύ νωρίς (πρώτα στην Αφρική, 534) να συγκεντρώσει σε ένα πρόσωπο την πολιτική και τη στρατιωτική εξουσία. Την ίδια αρχή ακολούθησε και στην Ιταλία μετά την κατάληψή της (554)· οι δύο εξουσίες συγκεντρώθηκαν σε ένα πρόσωπο με δικαιώματα αντιβασιλιά. Επί Μαυρικίου, οι διοικητές της Αφρικής και της Ιταλίας ονομάστηκαν έξαρχοι (Καρχηδόνας και Ραβένα) και τα ε. οργανώθηκαν με αυστηρά στρατιωτικό τρόπο για αποτελεσματικότερη και ταχύτερη αντιμετώπιση των κρίσιμων καταστάσεων. Αυτή η διοικητική οργάνωση ήταν η απαρχή μιας βασικής αλλαγής στην επαρχιακή διοίκηση, που ίσχυε από την εποχή του Διοκλητιανού και την οποία χαρακτήριζε ο σαφής διαχωρισμός της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία. Έτσι, τα ε. ήταν οι πρόδρομοι των θεμάτων που εγκαινιάστηκαν από τον Ηράκλειο και γενικεύτηκαν αργότερα, στα οποία ο διοικητής (στρατηγός) συγκέντρωνε τις δύο εξουσίες (πολιτική και στρατιωτική) στα χέρια του. Το ε. της Ραβένα, στα μέσα του 8ου αι., περιορίστηκε από τους Λογγοβάρδους στη Ραβένα και σε μερικές γειτονικές πόλεις, έως το 751, οπότε ο Λογγοβάρδος Αστόλφος το κατέλαβε ολόκληρο. Λίγα χρόνια αργότερα, ο βασιλιάς των Φράγκων, Πιπίνος ο Βραχύς, απέσπασε τα εδάφη του ε. από τους Λογγοβάρδους και, παραγνωρίζοντας τα δικαιώματα του Βυζαντινού αυτοκράτορα, τα προσέφερε στον πάπα Στέφανο Β’· έτσι, τα εδάφη αυτά αποτέλεσαν μέρος του παπικού κράτους που δημιουργήθηκε την ίδια περίοδο.